तिलकबहादुर खत्री
अध्यक्ष, गणित शिक्षा परिषद, जाजरकोट
लेखसार
गणित शिक्षणलाई प्रभावकारी रूपमा शिक्षण गर्न शैक्षणिक विधिहरूले शिक्षकहरूलाई सहयोग गर्दछन् । बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकास गर्न र कक्षाकोठामा गुणात्मक सुधार गरी गणित विषयको नतिजालाई वृद्धि गर्न शैक्षिक सिकाइ प्रक्रियामा मेरुदण्डको रूपमा शैक्षणिक विधिको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । शिक्षण सिकाइ प्रक्रियाको कारणले विद्यालय तहको गणित विषयको सिकाइ उपलब्धि दिनप्रतिदिन खस्किँदो अवस्थामा छ । गणित विषयप्रति नकारात्मक धारणाको विकास हुनुको साथै गणित बिषय कठिन विषयको रूपमा चिनिन पुगेको छ । अतः गणित विषयलाई उपयुक्त विधिको प्रयोग गरी दैनिक जीवनका समस्याहरूसँग संम्बन्धित क्रियाकलापलाई जोडेर शिक्षण गर्नुपर्दछ । यो लेख विद्यालयतहमा गणित शिक्षणमा कस्ताकस्ता विधिहरूको प्रयोग कक्षा कोठामा गरिएको छ, भन्ने विषयमा आधारित छ ।
शब्दावली
गणित शिक्षण, शैक्षणिक विधि, व्याख्यान, खोजविधि, प्रयोगात्मक विधि, क्षेत्रभ्रमण, अन्वेषण
परिचय
कक्षा शिक्षण गर्दा शिक्षकले बिद्यार्थीसँग गर्ने विधिलाई शैक्षणिक विधि भनिन्छ । यो शिक्षकले विद्यार्थीलाई विभिन्न ज्ञान र सीप सिकाउन प्रयोग गर्ने विधि हो ( शर्मा एण्ड शर्मा, २०७१ पे.१४५) । कक्षाकोठाभित्र वा बाहिर शिक्षक र विद्यार्थीका बीचमा गणित शिक्षणको क्रममा सञ्चालन गरिने शिक्षण सिकाइ क्रियाकलापलाई शिक्षण विधि भनिन्छ (पण्डित,२०६९पे.१५४)। शिक्षण विधि शिक्षकले अपनाउने कक्षा कार्यकलापको संगठन तथा प्रस्तुतीकरणको ढाँचा हो । यसको एकातिर शैक्षिक उद्देश्य हुन्छ भने अर्कोतिर परिणाम र मूल्य हुन्छ । त्यसैले शिक्षकले आफूले सिकाउने विषयवस्तुको माग परिस्थिति, उपलब्ध भौतिक सामग्री,विद्यार्थीको स्तर, रुचिअनुसारको शिक्षण विधि छनौट गर्नुपर्छ ( पण्डित २०६८,पे ९४)। गणित शिक्षणमा व्याख्यान विधि खोज विधि अन्वेषण तथा समस्या समाधान विधि, विश्लेषणात्मक र संश्लेषणात्मक विधि, आगमण तथा निगमण विधि र प्रयोगात्मक विधिजस्ता उपयोगी शिक्षण विधिहरू छन् ( पण्डित ६९ पे. १५८)। माध्यमिक तहको पाठ्यक्रम २०७२ का अनुसार गणितको कुनै पनि क्षेत्रका विषयवस्तु , गणितीय ज्ञान र सीपको विकास गर्न शिक्षण सिकाइको क्रममा विषयवस्तुको प्रकृतिअनुसार निम्नलिखित शिक्षण विधिको प्रयोग गर्न जोड दिइएको छ ।
१) आगमन तथा निगमन विधि
२) प्रदर्शन विधि
३) अवस्था अध्ययन परियोजना कार्य
४) सहयोगि विधि
५) सहपाठीहरूबाट सिकाइ समूह कार्य
६) संश्लेषण र विश्लेषण विधि
७) समस्या समाधान विधि
८) क्षेत्र भ्रमण
९) प्रयोगात्मक विधि
१०) प्रश्नोत्तर तथा छलफल विधि आदि
कक्षाकोठामा शिक्षकले गणितीय विषयवस्तुलाई विद्यार्थीसमक्ष कसरी पु¥याउने र विद्यार्थीले कसरी ग्रहण गर्न सक्दछ ?यो एक महत्वपूर्ण कुरा हो । विद्यार्थीहरूलाई कुनै पनि गणितीय समस्याको समाधानसँगै यो किन गरिरहेका छौ ?यो समस्यालाई किन यसरी समाधान गरिएको हो ?अन्य विधिबाट पनि समस्याको समाधान गर्न सकिन्छ कि ?आदि प्रश्नको उत्तर दिन सक्षम बनाउने दायित्व शिक्षकको हो । यसरी आधुनिक विधिबाट शिक्षण नगरेकाले गणित विषयको नतिजा एकदमै कमजोर रहेको छ । त्यसकारण यो अध्ययन विद्यालय तहको कक्षा कोठामा गणित शिक्षणमा कस्ता कस्ता शिक्षण विधिहरूको प्रयोग भैरहेको छ भन्ने विषयमा केन्द्रित रहेको छ । यो अध्ययनको उद्देश्य गणित शिक्षणमा शैक्षणिक विधिहरूको वर्तमान अवस्थाको पहिचान गरेर शिक्षकले भोग्नुपरेका समस्याहरू तथा समाधानका उपायहरू पत्ता लगाउने रहेको छ ।
अध्ययन विधि
यो लेख गुणात्मक र परिमाणात्मक ढाँचामा आधारित छ । जाजरकोट जिल्लाका आधारभूत तहका ५ जना तथा माध्यामिक तहका ५ जनासहित जम्मा १० जना गणित विषयशिक्षक र सम्बन्धित विद्यालयका प्रधानाध्यापकहरूलाई यो अध्ययनको नमुनाको रूपमा छनौट गरिएको छ । तथ्याङ्कको संकलनका लागि अन्तर्वार्ता, प्रश्नावली र रुजु सूचि आदिलाई साधनको रूपमा प्रयोग गरिएको छ । गणित विषय शिक्षकको कक्षा अवलोकन , रुजु सूचिलाई तथ्याङ्क संकलनमा प्रयोग गरिएको थियो । कक्षा अवलोकनपछि सम्बन्धित गणित विषयका शिक्षक र प्रधानाध्यापसँग अर्धसंरचित अन्तर्वार्ता र प्रश्नहरूको प्रयोग गरी गुणात्मक तथ्याङ्क संकलन गरिएको थियो ।
नतिजा विश्लेषण
प्रथमिक स्रोतबाट सङ्कलन गरीएका विभिन्न तथ्याङ्कहरूको विश्लेषण गरिएको छ । नतिजाहरूलाई निम्न शीर्षकमा प्रस्तुत गरिएको छः
गणित कक्षाकोठामा शैक्षणिक विधिहरूको प्रयोगको वर्तमान अवस्था
कक्षाकोठामा शैक्षणिक प्रविधिहरूको उपयुक्त तवरले प्रयोग गर्न सकेमा गणित विषय सजिलो विषयको रूपमा चिनिने छ । पाठ्यक्रमले निर्माण गरेको वा तोकेको शिक्षण विधिहरूको प्रयोग कलात्मक रूपमा गर्नुपर्दछ । कक्षाकोठा अवलोकनको क्रममा शिक्षकले हचुवाको भरमा शिक्षण गर्ने गरेको पाइयो । प्रधानाध्यापकको अनुमति लिएर गणित विषयको पिरियडमा मा वि १ र आधारभूत तहको १ गरी कक्षाकोठा शिक्षण क्रियाकलापका क्रममा दुईजना शिक्षकको १÷१ कक्षा अवलोकन गरियो । यस क्रममा शिक्षकले योजनाविना शिक्षण गरेको पाइयो । कुनै पनि शिक्षकले लिखित पाठयोजनाविना शिक्षण गरेको पाइयो । १० जनामध्ये २ जनाले केही सामग्री र बाँकीले दैनिक शैक्षिक सामग्री मात्र प्रयोग गरेको पाइयो । यो अध्ययनको क्रममा २ जनाले निगमन विधि ४ जनाले छलफल विधि ,१ जनाले समस्या समाधान विधि र २ जनाले प्रश्नोत्तर विधिको प्रयोग गरी शिक्षण गरेको पाइयो । उक्त सर्वेक्षणका क्रममा शिक्षक केन्द्रित विधिको प्रयोग गरेको पाइयो । शिक्षण सिकाइ क्रियाकलापमा विद्यार्थी निष्क्रिय स्रोताको रूपमा सहभागी भएको पाइयो । क्रियाकलाप प्रवचनात्मक र निर्देशनात्मक भएकोले केही चलाख विद्यार्थीले मात्र सक्रियता देखाएको, परम्परागत विधिको प्रयोग गरेको, घोकन्ते शिक्षा प्रणाली बाँकी रहेको र आधुनिक शिक्षण विधिहरू विद्यार्थी केन्द्रित विधि जस्तै परियोजना विधि, खोज विधि, प्रयोगात्मक विधि प्रदर्शनी विधि , सहकार्य विधि आदि प्रयोग नगरेको कुरा कक्षा अवलोकन र अन्तर्वार्ताको क्रममा पाइयो । अतः शिक्षकले गणितीय विषयवस्तु रमाइलो र चाखलाग्दो तरिकाले विद्यार्थीको सिर्जनशीलताको विकास रमाइरमाई गणित विषय सिक्ने वातावरण नभएको तथा दैनिक जीवनमा व्यावहारिक समस्या समाधान गर्ने किसिमका क्रियाकलापहरू प्रयोग गरी सहजीकरण गर्नुपर्नेमा त्यसो नगरेको पाइयो ।
गणित शिक्षणमा शिक्षकले भोग्नुपरेका समस्याहरू
कुनै काममा कामदारको अन्तर आत्मादेखि इच्छा जागेर गरेमा पूर्ण बन्छ । आन्तरिक उत्प्रेरणाले कार्य गर्न ऊर्जा पैदा गर्दछ । विद्यालय तहमा गणित शिक्षण गर्न शिक्षकले विभिन्न कठिनाइको सामना गर्नुपरिरहेको छ । व्यावसायिक क्षमताको विकास गर्न आफ्नो कार्यलाई कुशलतापूर्वक गुणस्तरीय कायम गर्ने शिक्षकको चाहाना रहेको हुन्छ । यद्यपि विभिन्न समस्याको कारण गणित शिक्षणका शैक्षिक प्रविधिको सफलतापूर्वक प्रयोग गर्न नसकेको पाइयो । यस्ता समस्याहरू निम्नअनुसार छन्ः
शिक्षकको क्षमता र तयारी
शिक्षकले आफ्नो कार्यलाई सफल बनाउन खोज अनुसन्धान र अध्ययण नगर्नु तथा अध्यापन गर्न शैक्षिक योजना तयार गर्ने कार्य नगर्नु मुख्य समस्या रहेको छ । यो शिक्षकको आन्तरिक समस्या हो ।
कार्य बोझ
शिक्षा नियमावली २०५९ अनुसार सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकले हप्तामा कम्तीमा २४ पिरियड अध्यापन गर्नुपर्ने व्यवस्था रहेको छ । यो भन्दा हप्तामा ४० पिरियडसम्म पढाउनु पर्ने बाध्यता रहेको छ । त्यस कारण कार्यबोझ प्रभावकारी शिक्षणमा समस्याको रूपमा रहेको छ ।
सामग्रीको अभाव
शिक्षा निरन्तर परिवर्तन भइरहने विधा हो । अध्ययनको लागि पाठ्यक्रमको मात्र साहायता लिनुपर्ने बाध्यता छ । शिक्षक र विद्यार्थीलाई सूचना प्रविधिको प्रयोग स्मार्टबोर्डको प्रयोग त कला हो कता सन्दर्भ पुस्तक ,जर्नल तथा शिक्षक निर्देशिकासम्म नभएको अवस्था छ । प्रयोगात्मक रूपमा शिक्षण गर्न गणित प्रयोगशाला कुनै पनि विद्यालयमा छैनन् । सामान्य कम मूल्य पर्ने सामग्रीहरू पनि प्रयोग नगरेको अवस्था छ । त्यस कारण नवीनतम शैक्षिक विधिको प्रयोग गर्न सामग्रीहरूको अभाव रहनु एक समस्या हो ।
तलिमको प्रभावकारिता
शिक्षकहरूलाई पूर्व सेवाकालीन तथा सेवाकालीन र पेशागत क्षमता विकास जस्ता तालिमहरू सञ्चालित छन् । यस्ता तालिमहरूको तालिम कक्षा र वास्तविक कक्षाको वातावरण नितान्त फरक छ । तालिमको मोड्युल र सामग्रीहरूको उपयुक्तता हनुपर्दछ । कक्षाकोठामा कसरी शिक्षण गर्ने भन्ने सीप नसिकाएर यो यो गर्नु भन्ने निर्देशनात्मक शैलीको तालिम दिने तरिकाले व्यवहारमा कसरी शिक्षण गर्ने भन्ने विशेषज्ञले मोडेल कक्षा नलिने गरेकोले सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारिक बनाउन नसकिने कुरा शिक्षकहरूले व्यक्त गर्नुभयो ।
विद्यार्थी संख्या र अनियमितता
शिक्षा नियमावली २०५९ अनुसार प्रतिकक्षा तराई र उपत्यकामा ५० जना पहाडमा ४५ जना र हिमालमा ४० जना विद्यार्थी तोकेको छ । तर वास्तविकता फरक छ । एक कक्षामा ८० जनासम्म राखेर पढाएको प्रत्यक्ष देखियो । यसबाट प्रत्येक विद्यार्थीको व्यक्तिगत क्षमताको आधारमा शिक्षण गर्न सकिँदैन । अर्कोसमस्या विद्यार्थी नियमित रूपमा उपस्थित नहुने गरेको पाइयो । यसरी विद्यार्थीको अनियमितता र बढी संख्याले पनि विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण गर्न समस्या रहेको छ ।
अनुगमन तथा सुपरिवेक्षण
प्रत्येक गणित शिक्षकको कक्षा समयसमयमा अनुगमन तथा सुपरीवेक्षण गर्नुपर्ने र सल्लाह सुझाव दिनुपर्ने हुन्छ । कुनै पनि शिक्षकको कक्षा अनुगमन र सुपरीवेक्षण नगरेको पाइयो । यो पनि एक ठूलो समस्या र सरोकारवालाको हेरचेक्राइँ रहेको छ ।
निष्कर्ष
विद्यालय तहको गणितलाई व्यावहारिक रूपमा खेलविधिको प्रयोग गरी सृजनात्मक क्षमताको विकास गर्न शिक्षकले अपनाउनुपर्ने कक्षा क्रियाकलापको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । विद्यार्थी केन्द्रित शिक्षण विधिहरूको प्रयोग गर्नुपर्दछ । यस्तो विधिबाट सृजनात्मक कार्य गर्दा गर्दैै गणित विषयप्रति विद्यार्थीलाई आर्कषण गरी गणितीय लत बसाल्नुपर्दछ । गणित गाह्रो विषय होइन यो त दैनिक व्यवहारको अभिन्न अङ्ग हो भन्ने कुरा प्रत्येक विद्यार्थीको मानसपटलमा अमिट छाप पार्नुपर्दछ । अतः गणित विषयको नतिजा सुधार गर्न प्रतिफलभन्दा प्रक्रियामा ध्यान दिनुपर्दछ । यो कार्य शैक्षिक प्रणालीको मेरुदण्ड हो । यो कार्य शिक्षकको दायित्व हो ।
सुझावहरू
गणित शिक्षणमा प्रविधिहरूको कक्षाकोठामा प्रयोगको अवस्थामा सुधार गर्न, कमजोर नतिजालाई सुधार गर्न, व्यावहारिक ,वास्तविक र जीवनोपयोगी ज्ञान प्राप्त गरी कुशल र दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न सरोकारवालाले निम्न कार्यहरू गर्नुपर्दछः
१) शिक्षकले खोज, अनुसन्धान, अध्ययन गर्ने र आफूले पढाउने पाठको पूर्व तयारी र पूर्वपरीक्षण गर्नुपर्दछ,
२) वर्तमान विश्वव्यापीकरणको युगमा इमेल इन्टरनेटको प्रयोग गर्ने प्रचलित रणनीतिहरूको प्रयोग गर्ने,
३) विद्यार्थीको रूचि, चाहना, इच्छा र स्तर तथा उपलब्ध सामग्री र पाठ्यवस्तुको साथै सिकाइको पूर्वज्ञान आदिको आधारमा योजनाबद्ध शिक्षण गर्ने,
४) विद्यार्थीलाई नियमित रूपमा उपस्थित गर्ने,
५) प्रतिशिक्षक साप्ताहिक २४ पिरियड मात्र वा कम कक्षा लिन मिल्ने नियमहरू तयार गर्ने,
६) तालिमलाई व्यवहारिक बनाउने र नियमित पेशागत क्षमता विकास गर्ने,
७) सम्बन्धित निकायबाट अनुगमण र सुपरीवेक्षण गर्नुपर्ने सुझाव दिने र मोडेल कक्षा लिने,
८) विद्यालय वातावरण शिक्षण सिकाइमैत्री बनाउन अभिभावक विद्यार्थी र शिक्षकले आ–आफ्नो दायित्व पूरा गर्ने ।
सन्दर्भ सामग्री
अधिकारी, विश्वमणि९२०६५० ,गणित कसरी सिक्ने, काठमाडौः प्रशान्ति प्रकाशन ।
खत्री, तिलकबहादुर “गणित प्रयोगशालाको आवश्यकता”शैक्षिक दृष्टिकोण स्मारिका,जाजरकोटः जिल्ला शिक्षा कार्यालय जाजरकोट, २०७३ ।
खत्री, तिलकबहादुर “शैक्षिक गुणस्तर सुधारका उपायहरू”अखिल आवाज,जाजरकोटःअखिल क्रान्तिकारी जिल्ला समिति जाजरकोट, २०७३ ।
पण्डित, रामजीप्रसाद९२०६९०,गणित शिक्षण, काठमाडौः इन्दिरा पण्डित ।
पण्डित, रामजीप्रसाद९२०७१०,गणित शिक्षाको आधार, काठमाडौः इन्दिरा पण्डित ।
शर्मा, चिरञ्जीवि र निर्मला ९२०७१० ,शैक्षिक विधि, काठमाडौः एम के पब्लिकेशन एन्ड डिस्टिब्युटर ।
